تشنج یک اختلال ناگهانی و غیر قابل کنترل در فعالیت‌های الکتریکی مغز است که به تغییرات رفتاری، حرکتی و هوشیاری منجر شود. این وضعیت ممکن است به دلایل مختلفی از جمله صرع، تب بالا، آسیب‌های مغزی یا اختلالات متابولیکی رخ دهد. تشنج‌ها انواع گوناگونی دارند و بسته به شدت و نوع آن، علائم متفاوتی از حرکات غیرارادی اندام ها تا از دست دادن هوشیاری را شامل می‌شوند. شناخت علل و عوامل محرک تشنج نقش مهمی در پیشگیری و کنترل آن دارد.
بیماری تشنج چیست؟
تشنج یک اختلال ناگهانی در فعالیت الکتریکی مغز است که می‌تواند منجر به حرکات غیرارادی، تغییرات رفتاری و حتی از دست دادن هوشیاری شود. این وضعیت ممکن است به عنوان یک رویداد منفرد رخ دهد یا به‌طور مکرر در قالب بیماری صرع تکرار شود. علل تشنج متنوع هستند و شامل عوامل ژنتیکی، آسیب‌های مغزی، تب بالا، عفونت‌های سیستم عصبی، اختلالات متابولیکی و حتی مصرف برخی داروها یا مواد مخدر می‌شوند. بسته به نوع تشنج، علائم آن از حرکات جزئی بدن و خیره شدن به یک نقطه تا لرزش‌های شدید و از دست دادن هوشیاری متغیر باشد.
تشخیص و درمان تشنج به بررسی دقیق بهترین متخصص مغز و اعصاب، آزمایش‌های پزشکی مانند نوار مغزی (EEG) و تصویربرداری از مغز نیاز دارد. روش های درمانی شامل داروهای ضدتشنج، تغییر در سبک زندگی و در برخی موارد جراحی است. کنترل بیماری تشنج نیازمند مدیریت دقیق و پایبندی به توصیه های پزشکی است تا از بروز حملات مکرر جلوگیری شود.
بیشتر بخوانید: تحریک عمقی مغز
علائم تشنج چیست؟
علائم تشنج بسته به نوع آن متفاوت است و می‌تواند خفیف یا شدید باشد. در برخی موارد، فرد فقط برای چند ثانیه دچار یک تغییر جزئی در هوشیاری می‌شود، در حالی که در موارد شدیدتر، ممکن است حرکات غیرقابل‌کنترل بدن و از دست دادن هوشیاری رخ دهد.
- حرکات غیرارادی و لرزش: تکان‌های ناگهانی و غیرقابل‌کنترل در دست‌ها، پاها یا کل بدن
- از دست دادن هوشیاری: فرد ممکن است برای چند ثانیه تا چند دقیقه هوشیاری خود را از دست بدهد.
- خیره شدن به یک نقطه: فرد بدون واکنش به محیط، برای مدتی به نقطه‌ای خیره می‌شود.
- مشکلات گفتاری یا درک محیط: ممکن است فرد نتواند به درستی صحبت کند یا اطراف را درک کند.
- سفت شدن یا شل شدن عضلات: بدن ممکن است به طور ناگهانی سفت شود یا قدرت عضلانی از بین برود.
- حرکات تکراری و غیرعادی: مانند پلک زدن سریع، جویدن بی دلیل یا حرکات دست و پا
- از دست دادن کنترل ادرار یا مدفوع: در برخی موارد شدید، ممکن است فرد کنترل مثانه یا روده را از دست بدهد.
- سردرگمی و گیجی: پس از تشنج، فرد ممکن است دچار گیجی، فراموشی موقتی یا خستگی شدید شود.
علائم تشنج بسته به نوع آن ممکن است چند ثانیه تا چند دقیقه طول بکشد. در صورتی که تشنج بیش از ۵ دقیقه ادامه یابد یا فرد پس از تشنج به هوش نیاید، باید فورا به اورژانس مراجعه کرد.
دلایل تشنج در افراد جوان و میانسال
تشنج در هر سنی رخ دهد اما عوامل زمینه‌ای آن در افراد جوان و میانسال ممکن است متفاوت باشد. برخی از شایعترین دلایل تشنج در این گروه‌های سنی شامل موارد زیر است:
۱. عوامل ژنتیکی و صرع
برخی از افراد به دلیل سابقه خانوادگی، مستعد ابتلا به صرع و تشنج هستند. در این موارد، فعالیت‌های غیرطبیعی مغز به‌طور ارثی منتقل می‌شود.
۲. آسیب‌های مغزی و ضربه به سر
صدمات مغزی ناشی از تصادف، سقوط، یا آسیب‌های ورزشی می‌تواند منجر به بروز تشنج شود. این آسیب‌ها گاهی باعث تغییر در فعالیت الکتریکی مغز می‌شوند.
۳. عفونت‌های مغزی
بیماری‌هایی مانند مننژیت، آنسفالیت (التهاب مغز)، و برخی از عفونت‌های ویروسی می‌توانند به سیستم عصبی مرکزی آسیب زده و تشنج ایجاد کنند.
۴. سکته مغزی و مشکلات عروقی
در افراد میانسال، سکته مغزی یکی از عوامل مهم بروز تشنج است. سکته باعث کاهش جریان خون به مغز شده و می‌تواند سلول‌های عصبی را تحت تأثیر قرار دهد.
۵. تومورهای مغزی
وجود تومورهای خوش‌خیم یا بدخیم در مغز ممکن است باعث ایجاد تشنج شود، زیرا این توده‌ها بر فعالیت‌های الکتریکی مغز تاثیر بگذارند.
۶. تب بالا و عفونت‌های شدید
تب بسیار بالا در برخی موارد می‌تواند باعث بروز تشنج شود، به‌ویژه در افراد جوان که سیستم عصبی آن‌ها هنوز حساس‌تر است.
۷. اختلالات متابولیکی و تغذیه‌ای
کمبود مواد معدنی مانند سدیم، کلسیم، و قند خون پایین (هیپوگلیسمی) می‌تواند منجر به تشنج شود. همچنین، بیماری‌هایی مانند نارسایی کلیه یا کبد ممکن است به دلیل تجمع سموم در بدن، فعالیت مغز را مختل کنند.
۸. استرس شدید و کمبود خواب
خواب ناکافی و استرس مزمن می‌تواند فعالیت مغز را مختل کرده و در برخی افراد منجر به تشنج شود.
۹. مصرف الکل و مواد مخدر
ترک ناگهانی الکل در افراد وابسته، مصرف مواد مخدر (مانند کوکائین و مت آمفتامین) و حتی برخی داروهای روان گردان می‌توانند عامل تحریک تشنج باشند.
۱۰. مصرف برخی داروها
برخی از داروهای خاص، به‌ویژه داروهای ضد افسردگی، آنتی‌بیوتیک‌های خاص و داروهای ضد روان پریشی به عنوان یک عارضه جانبی موجب تشنج شوند.
روش‌های تشخیص تشنج
تشخیص تشنج نیازمند بررسی دقیق سابقه پزشکی، علائم بالینی، و انجام آزمایش‌های تخصصی برای شناسایی علت آن است. پزشکان از روش‌های مختلفی برای تأیید تشخیص تشنج و تمایز آن از سایر اختلالات مغزی استفاده می‌کنند.
۱. بررسی سابقه پزشکی و شرح حال بیمار
پزشک از بیمار یا اطرافیان او درباره جزئیات حمله تشنجی، مدت‌زمان آن، علائم قبل و بعد از تشنج، و عوامل تحریک‌کننده احتمالی سؤال می‌کند.
بررسی سابقه خانوادگی تشنج و صرع نیز اهمیت دارد.
۲. معاینه عصبی و فیزیکی
ارزیابی عملکرد مغز، سیستم عصبی، هماهنگی عضلات، واکنش‌های عصبی، و حافظه بیمار انجام می‌شود.
۳. نوار مغزی (EEG – الکتروانسفالوگرافی)
یکی از مهم‌ترین آزمایش‌ها برای تشخیص تشنج است. فعالیت الکتریکی مغز را ثبت می‌کند و می‌تواند الگوهای غیرطبیعی مرتبط با صرع را نشان دهد. EEG ممکن است در حالت استراحت، هنگام خواب، یا پس از تحریک بیمار انجام شود.
۴. تصویربرداری مغزی (MRI و CT اسکن)
برای بررسی ساختار مغز، شناسایی تومورها، ضایعات مغزی و مشکلات عروقی که می‌توانند باعث تشنج شوند. برای تشخیص آسیب‌های مغزی، خونریزی یا سکته‌های مغزی که ممکن است موجب تشنج شده باشند.
۵. آزمایش‌های خون و بررسی‌های متابولیکی
بررسی سطح قند خون، سدیم، کلسیم و سایر الکترولیت‌ها که عدم تعادل آن‌ها ممکن است باعث تشنج شود.
بررسی عملکرد کلیه و کبد برای شناسایی سموم تجمع یافته در بدن.
آزمایش‌های عفونت برای بررسی بیماری‌هایی مانند مننژیت یا آنسفالیت.
6. مانیتورینگ ویدئویی تشنج
در برخی موارد، بیمار در بیمارستان بستری شده و تحت مانیتورینگ ویدئویی همراه با EEG قرار می‌گیرد تا تشنج‌های او به‌طور دقیق ثبت و بررسی شوند.
۷. آزمایش مایع مغزی-نخاعی (LP – لومبار پانکچر)
در صورتی که پزشک به عفونت مغزی یا سیستم عصبی مرکزی شک داشته باشد، نمونه‌ای از مایع مغزی-نخاعی برای بررسی ارسال می‌شود.
تشنج همان صرع است؟
تشنج یک علامت است که به دلایل مختلفی رخ دهد، در حالی که صرع یک بیماری مزمن است که شامل تشنج‌های مکرر و بدون علت مشخص می‌شود.
تشنج همیشه با حرکات شدید بدن همراه است؟
تشنج همیشه با حرکات شدید بدن همراه نیست. برخی از انواع تشنج، مانند تشنج غایب، تنها با خیره شدن به یک نقطه، عدم پاسخگویی موقت یا حرکات جزئی مانند پلک زدن یا تکان دادن لب‌ها همراه هستند. در برخی موارد، فرد ممکن است دچار گم گشتگی ذهنی، سفت شدن عضلات، یا احساسات غیرعادی مانند سوزن سوزن شدن یا توهمات حسی شود. بنابراین، تشنج ها انواع مختلفی دارند و همیشه به‌صورت لرزش‌های شدید یا افتادن روی زمین ظاهر نمی‌شوند. شناخت انواع تشنج برای تشخیص صحیح و درمان مناسب ضروری است.
درمان تشنج چگونه است؟
درمان تشنج بسته به علت، نوع و شدت آن متفاوت است. هدف اصلی درمان، کنترل یا کاهش تعداد حملات تشنجی و بهبود زندگی بیمار است. روش‌های درمانی شامل مصرف دارو، تغییر سبک زندگی و در برخی موارد، جراحی یا سایر روش‌های پزشکی می‌شود.
۱. درمان دارویی (مصرف داروهای ضدتشنج)
داروهای ضدتشنج (AEDs) شایعترین روش درمانی برای کنترل تشنج هستند. این داروها فعالیت غیرطبیعی الکتریکی مغز را کاهش داده و از بروز تشنج جلوگیری می‌کنند. برخی از داروهای رایج شامل:
- کاربامازپین (Carbamazepine)
- لوتیراستام (Levetiracetam)
- والپروات سدیم (Valproate)
- فنی‌توئین (Phenytoin)
- لاموتریژین (Lamotrigine)
- انتخاب دارو بسته به نوع تشنج، شرایط بیمار و میزان تحمل بدن او نسبت به داروها انجام می‌شود.
۲. تغییر در سبک زندگی
- کمبود خواب می‌تواند عامل تحریک تشنج باشد، بنابراین داشتن برنامه خواب منظم ضروری است.
- تکنیک‌های آرامش‌بخش مانند مدیتیشن و یوگا به کاهش استرس و کنترل تشنج کمک می‌کنند.
- این مواد می‌توانند فعالیت مغزی را تحریک کرده و موجب افزایش خطر تشنج شوند.
- رژیم کتوژنیک (رژیم کم‌کربوهیدرات و پرچرب) در برخی بیماران مبتلا به صرع مقاوم به درمان، مفید است.
۳. جراحی مغز (در موارد خاص)
- اگر تشنج‌ها با دارو کنترل نشوند و منشأ مشخصی در مغز داشته باشند، جراحی ممکن است یک گزینه باشد.
- در این روش، بخش کوچکی از مغز که منشأ تشنج است، برداشته یا اصلاح می‌شود.
۴. تحریک عصب واگ (VNS – Vagus Nerve Stimulation)
- در این روش، یک دستگاه کوچک در زیر پوست سینه کاشته می‌شود که با ارسال پالس‌های الکتریکی به عصب واگ، فعالیت تشنجی مغز را کاهش می‌دهد.
۵. درمان‌های جدید و تحقیقاتی
- تحریک عمقی مغز (DBS – Deep Brain Stimulation): یک روش نوین که با ارسال سیگنال‌های الکتریکی به نواحی خاص مغز، تشنج را کنترل می‌کند.
- تکنیک‌های ژنتیکی و داروهای جدید: تحقیقات در حال انجام برای یافتن درمان‌های پیشرفته تر برای کنترل بهتر تشنج است.
۶. اقدامات اورژانسی هنگام تشنج
- فرد را روی پهلو بخوابانید تا راه تنفس او باز بماند.
- اشیای خطرناک را از اطراف او دور کنید.
- از قرار دادن اشیایی مانند قاشق در دهان بیمار خودداری کنید.
- اگر تشنج بیش از ۵ دقیقه طول کشید یا فرد بعد از تشنج هوشیاری خود را به دست نیاورد، با اورژانس تماس بگیرید.