آپوپلکسی هیپوفیز یک وضعیت نادر اما اورژانسی در غده هیپوفیز است که به دنبال خونریزی یا نکروز ناگهانی در یک آدنوم هیپوفیز (تومور خوش‌خیم هیپوفیز) رخ می‌دهد. این عارضه به‌طور ناگهانی با علائمی همچون سردرد شدید، اختلال بینایی، کاهش سطح هوشیاری و در برخی موارد اختلالات هورمونی بروز می‌کند. آپوپلکسی هیپوفیز اغلب در زمینه‌ی یک تومور شناخته نشده قبلی اتفاق می‌افتد و به دلیل فشار حاصل از خونریزی یا تورم بر ساختارهای اطراف، کیاسمای بینایی، می‌تواند عوارض جدی و ماندگاری بر جای بگذارد. تشخیص سریع و مداخله پزشکی به موقع، چه به‌صورت درمان دارویی یا جراحی، نقش کلیدی در کاهش خطر ناتوانی و حفظ عملکرد هیپوفیز دارد.
آپوپلکسی هیپوفیز چه عوارضی دارد؟
آپوپلکسی هیپوفیز، عوارض متعدد و گاه جدی به دنبال داشته باشد که بسته به شدت خونریزی و سرعت مداخله درمانی، متفاوت هستند. برخی از مهمترین عوارض این وضعیت عبارتند از:
- کاهش یا از دست رفتن بینایی (دید محیطی یا تاری دید)، به دلیل فشار بر کیاسمای بینایی
- اختلال در حرکات چشم و دوبینی، در اثر درگیری اعصاب کرانیال سوم، چهارم و ششم
- سردردهای شدید و ناگهانی
- اختلال عملکرد هیپوفیز یا نارسایی هیپوفیز (هیپوپیتیوتاریسم)، که ممکن است منجر به کاهش ترشح هورمون‌های حیاتی شود
- افت فشار خون، شوک یا اختلالات متابولیک به‌علت کمبود هورمون‌های آدرنال
- اختلال سطح هوشیاری یا حتی کما در موارد شدید
- ناباروری، اختلالات قاعدگی یا کاهش میل جنسی به‌دلیل کاهش ترشح گنادوتروپین‌ها
- دیابت بی‌مزه در صورت آسیب به مسیرهای تنظیم آب و الکترولیت
- ماندگاری نقص بینایی یا اختلالات عصبی حتی پس از درمان در برخی بیماران
✅✅ بیشتر بخوانید: آدنوم هیپوفیز
نحوه تشخیص آپوپلکسی هیپوفیز
تشخیص آپوپلکسی هیپوفیز معمولا بر اساس ترکیبی از علائم بالینی ناگهانی، بررسی‌های تصویربرداری و آزمایش‌های آزمایشگاهی انجام می‌شود. در ارزیابی بالینی، سردرد شدید و ناگهانی، اختلال بینایی، دوبینی، کاهش سطح هوشیاری یا علائم نارسایی هورمونی می‌تواند پزشک را به این تشخیص مشکوک کند. برای تأیید تشخیص، MRI مغز با تأکید بر ناحیه هیپوفیز، روش انتخابی و حساس‌ترین ابزار است که می‌تواند وجود خونریزی یا نکروز درون تومور هیپوفیز را نشان دهد. در صورت در دسترس نبودن MRI، سی‌تی‌اسکن نیز ممکن است کمک‌کننده باشد، هرچند حساسیت کمتری دارد. همچنین انجام آزمایش‌های هورمونی خون برای بررسی عملکرد هیپوفیز و شناسایی نارسایی احتمالی محورهای هورمونی (آدرنال، تیروئید، گنادها و غیره) ضروری است. در مجموع، تشخیص سریع و دقیق نیازمند همکاری نزدیک بین تیم‌های نورولوژی، نوروسرجری و غدد است.
دلایل ایجاد آپوپلکسی هیپوفیز
آپوپلکسی هیپوفیز در زمینه‌ی وجود یک آدنوم هیپوفیز (تومور خوش‌خیم در غده هیپوفیز) رخ می‌دهد که به دلایل مختلف دچار خونریزی یا نکروز ناگهانی می‌شود. از مهمترین عواملی که باعث بروز این وضعیت می‌شوند، می‌توان به افزایش ناگهانی فشار خون، جراحی‌های بزرگ، ضربه به سر، تغییرات شدید در فشار داخل جمجمه، قطع ناگهانی داروهای کورتونی، حاملگی و درمان‌های پزشکی مانند پرتودرمانی یا استفاده از داروهای ضدانعقاد خون اشاره کرد. همچنین، در برخی موارد، آپوپلکسی بدون هیچ عامل محرک مشخصی و به صورت خود به خود رخ می‌دهد. وجود یک تومور بزرگ و پرعروق در هیپوفیز می‌تواند خطر بروز این عارضه را افزایش دهد، زیرا این تومورها مستعد خو‌ریزی یا نرسیدن خون کافی به بافت درونی خود هستند که منجر به مرگ سلولی (نکروز) می‌شود.
بیشتر بخوانید: تومور های هیپوفیز
درمان آپوپلکسی هیپوفیز شامل چه مواردی می‌شود؟
درمان آپوپلکسی هیپوفیز به شدت علائم و وضعیت عمومی بیمار بستگی دارد و به دو شکل درمان محافظه کارانه و درمان جراحی انجام می‌شود. در مواردی که علائم خفیف هستند و بیمار دچار اختلال بینایی یا کاهش سطح هوشیاری نشده است، ممکن است درمان دارویی شامل تجویز کورتون ها (مانند هیدروکورتیزون) برای کنترل نارسایی آدرنال، استراحت مطلق، کنترل درد و پیگیری‌های منظم کافی باشد. اما در موارد شدیدتر، زمانی که کاهش بینایی یا فشار بر ساختارهای اطراف مانند کیاسمای بینایی وجود دارد، جراحی اورژانسی برای تخلیه خون و کاهش فشار الزامی است.
این جراحی به روش ترانس اسفنویید (از طریق بینی) انجام می‌شود. پس از درمان، بیمار نیازمند پیگیری بلند مدت برای ارزیابی عملکرد هیپوفیز و در صورت لزوم، درمان جایگزینی هورمونی خواهد بود. تصمیم گیری در مورد نوع درمان باید توسط تیمی متشکل از نوروسرجن، متخصص غدد و نورولوژیست صورت گیرد.
بعد از درمان، آیا عملکرد هیپوفیز به حالت طبیعی برمی‌گردد؟
بازگشت عملکرد طبیعی هیپوفیز پس از درمان آپوپلکسی هیپوفیز (Pituitary Apoplexy) به چند عامل بستگی دارد و همیشه تضمینی برای بهبودی کامل نیست. به‌طور کلی:
✅ عواملی که احتمال بازگشت عملکرد هیپوفیز را افزایش می‌دهند:
- تشخیص و درمان سریع (مانند جراحی کاهش فشار یا درمان با کورتیکواستروئیدها).
- شدت کم آسیب اولیه به غده هیپوفیز.
- عدم وجود تومور بزرگ یا تخریب گسترده بافت هیپوفیز.
❌ عواملی که باعث کاهش احتمال بازگشت عملکرد طبیعی می‌شوند:
- تاخیر در درمان.
- نکروز یا تخریب شدید غده هیپوفیز.
- آسیب به ساقه هیپوفیز یا سایر ساختارهای عصبی.